ارمنستان و ایران علیرغم منافع متفاوت، به گرم شدن روابط نظر دارند
ارمنستان مشتاق توسعه روابط با همه کشورها در تلاش برای کاهش وابستگی خود به روسیه است. اما در مورد ایران، همه چیز پیچیده است.
به قلم: لیلیت شاهوردیان، جان هوران
همانطور که ارمنستان به تدریج از متحد استراتژیک سنتی خود، روسیه دور می‌شود، به طور آزمایشی در حال بررسی مشارکت‌های عمیق تر با کشورهایی مانند فرانسه، ایالات متحده و سپس ایران است.
تهران و ایروان از اوایل دهه ۱۹۹۰ از روابط صمیمانه – حتی گرم – برخوردار بوده‌اند. اکنون به نظر می‌رسد که این پیمان آماده توسعه بیشتر است، اما ژئوپلیتیک این را به یک پیشنهاد پیچیده تبدیل می‌کند.
جذابیت این توسعه بیشتر در اعداد مشهود است. همانطور که آرمن گریگوریان، دبیر شورای امنیت ارمنستان در مصاحبه‌ای که در ۱۴ نوامبر پخش شد به تلویزیون عمومی ارمنستان گفت، تجارت بین ارمنستان و ایران در حال رونق است. او گفت که در سال ۲۰۲۱، دو کشور ۳۵۰ میلیون دلار کالا مبادله کردند، انتظار می‌رود این رقم تا سال آینده به یک میلیارد دلار برسد. گریگوریان این را چیزی فراتر از ایجاد رفاه می‌داند. وی گفت: روابط اقتصادی دو کشور از نظر امنیتی مهم است.
در یک مصاحبه دیگر مهدی سبحانی، سفیر تازه منصوب شده ایران در ارمنستان، با خبرگزاری مستقل سیویل نت مستقر در ایروان، زمینه بیشتری را برای این دیدگاه ارائه کرد. سبحانی به ایده کاهش وابستگی انرژی ارمنستان به روسیه توسط ایران اشاره کرد. در یک توافق دوجانبه سودمند، دو کشور در ماه اوت توافق کردند که قرارداد موجود را تمدید کنند که به موجب آن ارمنستان در ازای تامین گاز طبیعی برق ایران را تامین می‌کند. این تعامل از سال ۲۰۰۹ برقرار بوده و قرار بود در سال ۲۰۲۶ به پایان برسد، اما اکنون به شکل ظاهراً بهبود یافته حداقل تا سال ۲۰۳۰ ادامه خواهد داشت.
سبحانی گفت: به لطف آن توافق می‌توانیم واردات برق از ارمنستان به ایران را در ازای گاز افزایش دهیم و سه یا چهار برابر کنیم.
در حالی که این ایده امیدوارکننده است، روسیه همچنان می‌تواند نقش تخریب کننده را بازی کند.
خط لوله گاز ایران-ارمنستان، همان ابزاری که می‌توان از آن برای جدا کردن ارمنستان از گاز مسکو استفاده کرد، از سال ۲۰۱۵ متعلق به غول گاز روسیه گازپروم است. روسیه در محدود کردن پتانسیل این مسیر سابقه داشته است.
حتی زمانی که خط لوله در حال طراحی بود، مسکو با موفقیت اصرار داشت که قطر آن به ۷۰۰ میلی‌متر محدود شود – کمتر از ۱۴۲۰ میلی‌متر که در ابتدا در نظر گرفته شده بود – به عنوان راهی برای اطمینان از اینکه حجم مازاد گاز ایران به کشورهای ثالث فروخته نمی‌شود. این اصلاح فنی حجم خط لوله را به ۲٫۳ میلیارد متر مکعب در سال محدود کرد. در نهایت، گازپروم تمام زیرساخت‌های توزیع گاز ارمنستان را به طور کامل خریداری کرد. با این حال، فقط انرژی نیست که معامله می‌شود.
برای تسریع در سایر مبادلات انسانی و تجاری، یک بزرگراه حیاتی فرامرزی که از منطقه سیونیک جنوبی ارمنستان عبور می‌کند، در حال ارتقاء اساسی است. در ماه اکتبر، دولت ارمنستان قراردادی ۲۱۵ میلیون دلاری به دو شرکت ایرانی – گروه بین‌المللی آباد راهان پارس ایرانیان و تونل ساد آریانا – برای انجام این کار منعقد کرد. پس از اتمام، این جاده به رانندگان امکان می‌دهد تا از آگارک، در مرز ایران، رانندگی کنند و حدود ۳۲ کیلومتر به سمت شمال از طریق مناطق کوهستانی از طریق ۱۷ پل و از طریق دو تونل ادامه دهند.
با این حال سیاست همه چیز را پیچیده‌تر می‌کند.
اگرچه ایران پیوسته حاکمیت آذربایجان بر قلمرو قره باغ کوهستانی را تأیید کرده است، با این حال به نظر می‌رسد اغلب بی سر و صدا از منافع ایروان حمایت می‌کند. این سیاست در حال حاضر در کشمکش بر سر راهروی به اصطلاح زنگزور در حال انجام است. پس از جنگ دوم قره باغ در سال ۲۰۲۰، آذربایجان بخش‌های وسیعی از خاک، از جمله تمام مرزهای خود با ایران را به دست آورد. پس از آن، باکو مجدداً از تمایل خود برای توسعه مسیر حمل و نقل در لبه جنوبی ارمنستان – کریدور زنگزور – به منظور ایجاد پل ارتباطی با قلمرو اصلی خود با منطقه نخجوان صحبت کرد.
آنچه که تهران در این زمینه دنبال می‌کند یک طرح جایگزین است. در اوایل اکتبر، ایران ساخت پلی را آغاز کرد که ترانزیت سریع‌تر بین سرزمین اصلی آذربایجان و نخجوان را از طریق قلمرو خود تسهیل می‌کرد و در نتیجه هیچ نیازی به کریدور آذربایجان از طریق ارمنستان وجود نداشت.
ایران در این شرایط خارج از منافع استراتژیک خودش عمل می‌کند. این کشور علاقمند است از ایجاد یک کریدور فیزیکی در حاشیه شمالی خود که جهان ترک را متحد می‌کند و به طور بالقوه دسترسی آن را به ارمنستان و نقاط شمال را قطع می‌کند، جلوگیری کند.
سبحانی در گفت و گوی این ماه قویاً مخالفت ایران با کریدور زنگزور را تکرار کرد.
بر اساس ترجمه انگلیسی سیویل نت، وی گفت: «موضع ما در این مورد در سطحی اعلام شده است که هیچکس نمی تواند آن را تغییر دهد. این موضع رهبر معظم انقلاب ماست که خیلی صریح فرموده اند که ما هیچ تغییر مرزی و ژئوپلیتیکی را نمی‌پذیریم و تحمل نمی‌کنیم.
با این حال، منافع ایران و ارمنستان در مورد حضور بازیگران فرامنطقه‌ای در قفقاز جنوبی، از جمله در موضوع میانجیگری با آذربایجان، متفاوت است.
حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه ایران نیز اخیراً به صراحت در این باره گفت: حضور بیگانگان در منطقه نه تنها مشکلاتی را حل نمی‌کند بلکه شرایط را پیچیده می‌کند.
ارمنستان به طور فزاینده ای از میانجیگری ایالات متحده و اتحادیه اروپا حمایت می‌کند، اما تهران مایل است مسائل را منحصراً توسط بازیگران منطقه حل و فصل کند. بر این اساس، ایران از ابتکار سال ۲۰۲۱ برای ایجاد فرمت ۳+۳ برای گفتگوها که شامل سه کشور قفقاز جنوبی – ارمنستان، آذربایجان و گرجستان – و سه قدرت منطقه‌ای مجاور روسیه، ترکیه و ایران است، استقبال کرده است.
در حال حاضر جلسات متعددی در این قالب برگزار شده است که آخرین آن در ۲۳ اکتبر در تهران برگزار شد. اما به نظر می‌رسد با موفقیت اندکی مواجه بوده است. (این قالب در هر صورت به اشتباه نامگذاری شده است زیرا در واقع ۳+۲ است زیرا گرجستان هرگز با شرکت در آن موافقت نکرده است.)
سبحانی در جای دیگری از مصاحبه خود در مورد حمایت ایران از حدود ۱۰۰۰۰۰ ارمنی قومی که در حمله سپتامبر آذربایجان آواره شده‌اند، سخن گفت.
“ما معتقدیم که حقوق مردم قره باغ باید تامین شود. حقوق همه مردم قره باغ باید تامین شود. آنها باید فرصت استفاده از حقوق خود را داشته باشند. این واقعیتی است که هیچ کس، از جمله آذربایجان، نمی‌تواند آن را نادیده بگیرد.”
اگرچه او اشاره نکرد که ایران سیاست خاصی در قبال این افراد دارد، اما همین ذکر نام قره باغ خشم وزارت خارجه آذربایجان را برانگیخت.
وزارت خارجه آذربایجان در این رابطه اعلام کرد که «مواضع سفیر ایران علیه تمامیت ارضی و حاکمیت خود را تحریک آمیز می‌دانیم. از ایران انتظار داریم که از چنین اقداماتی که با روح روابط ما ناسازگار است جلوگیری کند و همچنین در خصوص نظرات سفیر اقدامات لازم را انجام دهد».